I-nê-khu: Bí Ẩn về Người Âu Châu đầu tiên đến Việt Nam truyền giáo

Trong dòng chảy lịch sử gần 500 năm của Giáo Hội Công Giáo Việt Nam, năm 1533 đánh dấu một sự kiện đặc biệt. Theo các ghi chép dã sử được lưu lại, đây là năm I-nê-khu, vị Thừa sai người Âu Châu, đã bí mật đặt chân lên mảnh đất Đại Việt với sứ mệnh gieo những hạt giống Tin Mừng đầu tiên. Sự kiện này, dù còn nhiều điều chưa tỏ tường, nhưng vẫn được xem là cột mốc khởi đầu cho hành trình truyền giáo đầy gian truân nhưng cũng vô cùng vinh hiển của Giáo Hội tại Việt Nam.

Bước chân lặng lẽ trên vùng đất Ninh Cường - Trà Lũ

Theo Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục, bộ sử liệu quan trọng của triều Nguyễn, vào tháng 3 năm Nguyên Hòa thứ I (1533), đời vua Lê Trang Tông, một nhân vật mang tên I-nê-khu đã âm thầm xâm nhập vào vùng đất thuộc tỉnh Nam Định ngày nay để truyền bá "Da Tô tả đạo". Các địa điểm được dã sử ghi nhận là:

Làng Ninh Cường, thuộc huyện Nam Chân (nay là xã Trực Phú, huyện Trực Ninh, tỉnh Nam Định).
Làng Quần Anh, cũng thuộc huyện Nam Chân (nay là xã Hải Minh, huyện Hải Hậu, tỉnh Nam Định).
Làng Trà Lũ, thuộc huyện Giao Chỉ (nay là xã Giao An, huyện Giao Thủy, tỉnh Nam Định).

Tính chất lén lút trong hành động của I-nê-khu đã đặt ra nhiều suy đoán về bối cảnh xã hội và chính trị đương thời. Sự hiện diện của một tôn giáo mới từ phương Tây đã vấp phải những rào cản nhất định, buộc nhà truyền giáo tiên phong này phải hành động một cách kín đáo như vậy. Dù vậy, bước chân lặng lẽ của Ngài đã mở đầu cho một dòng chảy Đức tin sẽ ngày càng lan rộng trên khắp đất nước. Các tài liệu cũng ghi nhận một cách viết khác của tên của Ngài là I-Ni-Khu, nhưng đều chỉ về cùng một nhân vật.

I-nê-khu là ai?

Mặc dù sự kiện vị Thừa sai tên I-nê-khu đến Việt Nam năm 1533 được xem là mốc khởi đầu quan trọng, nhưng cho đến nay, danh tính, xuất thân và những hoạt động cụ thể của Ngài vẫn còn là một ẩn số đối với các nhà nghiên cứu. Các sử liệu hiện tại không cung cấp thông tin rõ ràng về quốc tịch và dòng tu của I-nê-khu. Một số giả thuyết đã được đưa ra:

Linh mục Marcos Gispert, O.P., nhà sử học dòng Đa Minh, cho rằng "I-nê-khu" có thể là phiên âm của Inigo (tiếng Tây Ban Nha), mang nghĩa là Inhaxiô. Sử gia dòng Đa Minh cũng gợi ý về khả năng phiên âm từ Inácio (tiếng Bồ Đào Nha) hoặc Ignacio (tiếng Tây Ban Nha).
Linh mục Bùi Đức Sinh, O.P., đã bác bỏ khả năng I-nê-khu là cha Inigo de Santa Maria (dòng Đa Minh) do sự khác biệt về thời gian hoạt động. Thay vào đó, Cha cho rằng có thể là một trong những cha Đa Minh người Bồ Đào Nha thuộc tỉnh dòng Santa Cruz de las Indias Orientales, một dòng đang tích cực truyền giáo ở Đông Nam Á vào thế kỷ XVI.
Giả thuyết về việc I-nê-khu thuộc dòng Tên bị bác bỏ do dòng này chỉ được thành lập vào năm 1540, tức là sau thời điểm năm 1533. Ngoài việc ghi nhận sự xuất hiện tại các làng Ninh Cường, Quần Anh và Trà Lũ, các tài liệu không cung cấp thêm chi tiết nào về những hoạt động truyền giáo cụ thể của I-nê-khu. Phạm vi, thời gian hoạt động và những thành quả ban đầu của ông vẫn còn là một bí ẩn.

Năm 1533: Dấu mốc không thể phủ nhận

Mặc dù những thông tin về I-nê-khu còn nhiều hạn chế, nhưng năm 1533 vẫn được đa số các nhà nghiên cứu lịch sử Công giáo Việt Nam công nhận là năm khởi đầu cho quá trình truyền bá đạo Công giáo tại Việt Nam. Sự kiện này được ghi nhận trong Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục, dù chỉ là một chi tiết dã sử, cho thấy sự hiện diện ban đầu của một nhà truyền giáo Âu Châu trên đất Việt.

Sự kiện vua Lê Trang Tông ban hành chỉ dụ cấm đạo Công giáo vào năm 1533 cũng là một bằng chứng cho thấy đạo Công giáo đã có mặt tại Việt Nam trước thời điểm ban hành lệnh cấm.

Điều đáng chú ý là thông tin về I-nê-khu trong Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục được trích dẫn từ "Dã Lục", tức là những ghi chép trong dân gian, không phải từ các sử liệu chính thống của triều đình. Việc một sự kiện quan trọng như sự xuất hiện của nhà truyền giáo đầu tiên lại được ghi nhận trong nguồn dã sử đặt ra nhiều câu hỏi về tính xác thực và mức độ tin cậy của thông tin.

Tuy nhiên, việc thông tin này được học giả Trương Vĩnh Ký nhắc đến một cách dè dặt trong cước chú của cuốn Cours d’Histoire Annamite (1877) cũng cho thấy sự tồn tại của một truyền thống hoặc ghi chép nào đó về nhân vật này.

Dù còn nhiều điều bí ẩn, sự xuất hiện của I-nê-khu vào năm 1533 vẫn mang một ý nghĩa biểu tượng vô cùng lớn lao. Ông là người tiên phong, đặt những viên gạch đầu tiên cho một hành trình đức tin kéo dài gần năm thế kỷ.

Năm 1550, cha Gaspar da Santa Cruz dòng Đaminh từ Malacca đến Hà Tiên truyền giáo. Tiếp sau đó là dấu chân của nhiều nhà truyền giáo khác thuộc các dòng Đa Minh, Phanxicô, và đặc biệt là dòng Tên với những nhân vật nổi tiếng như cha Francesco Buzomi, cha Alexandre de Rhodes (Đắc Lộ). Tuy nhiên, I-nê-khu vẫn giữ vị trí là người đầu tiên, người đã âm thầm khai mở cánh cửa đức tin Công giáo tại Việt Nam.

Sự kiện I-nê-khu đến Việt Nam năm 1533, dù chỉ được ghi nhận trong dã sử, đã trở thành một phần không thể tách rời của lịch sử Giáo Hội Công Giáo Việt Nam. Dù danh tính và hành trạng của I-nê-khu vẫn còn là một bí ẩn, di sản tinh thần của ông vẫn sống mãi trong lòng Giáo Hội Công Giáo Việt Nam.